وقتی ابرها تبریز را دور می‌زنند؛ دریاچه ارومیه، متهم ردیف اول!

پایگاه خبری تبریز جوان| امیر لیل آبادی/ آذربایجان شرقی، به‌ویژه کلان‌شهر تبریز، در سال جاری با یکی از خشک‌ترین دوره‌های خود روبه‌رو شده است؛ درحالی‌که شهرهای اطراف نظیر مراغه، جلفا و حتی برخی مناطق آذربایجان غربی و اردبیل بارندگی نسبتاً مناسبی را تجربه کرده‌اند، تبریز نه‌تنها از بارش‌های فصلی بی‌بهره مانده، بلکه سرمای کم‌سابقه و پایداری را نیز پشت سر گذاشته است. این وضعیت، زنگ خطر جدی را در حوزه‌هایی چون تأمین منابع آبی، کشاورزی، محیط زیست و معیشت شهروندان به صدا درآورده و بر خلاف الگوهای پیشین اقلیمی، از تحولی بنیادین در وضعیت آب‌وهوایی منطقه حکایت دارد.

افزون بر کاهش محسوس بارش، افت شدید دما سبب شده برخی از روستاها و نواحی پیرامون تبریز با کمبود آب یا حتی خطر خشکسالی مواجه شوند. کاهش ورودی آب به منابع زیرزمینی و سدها، افت تراز سفره‌های آب، و نیاز روزافزون به منابع جایگزین، تنها بخشی از پیامدهای این بحران است. سرمای زودهنگام نیز به این مشکلات دامن زده و محصولات کشاورزی را در بسیاری از مناطق از بین برده است. کشاورزانی که با امید به بارش‌های فصلی برنامه‌ریزی کرده بودند، اکنون با چالش‌هایی چون کاهش رطوبت خاک، اختلال در رشد گیاهان و آسیب ناشی از یخبندان روبه‌رو هستند.

از منظر شهری نیز تبریز امسال شرایط دشواری را پشت سر گذاشته است. افزایش مصرف سوخت، اختلال در حمل‌ونقل به دلیل یخبندان، بالا رفتن هزینه‌های نگهداری زیرساخت‌های شهری و افت کیفیت هوا به واسطه مصرف بیشتر انرژی‌های فسیلی، گوشه‌ای از چالش‌های ناشی از سرمای ممتد و کم‌بارشی است. این شرایط، در صورت تداوم، می‌تواند منابع آبی و انرژی منطقه را با بحران‌های جدی‌تری مواجه سازد.

کارشناسان علت اصلی این وضعیت را در تغییرات اقلیمی و الگوهای جدید جوی می‌دانند. تضعیف یا انحراف سامانه‌های بارشی از شمال‌غرب کشور، از جمله دلایلی است که باعث شده امسال برخلاف گذشته، تبریز با خشکی مواجه شود. با اینکه سامانه‌های بارشی در برخی مناطق کشور فعال بوده‌اند، این شهر از برکات آن‌ها بی‌نصیب مانده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد در کنار تغییرات اقلیمی جهانی، عوامل محلی هم در کاهش بارش و تشدید سرما مؤثر بوده‌اند.

یکی از مهم‌ترین عوامل محلی، وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه است که اکنون نقش بازدارنده‌ای در شکل‌گیری بارش ایفا می‌کند. این دریاچه، که زمانی تأثیر مهمی در تنظیم اقلیم منطقه داشت، اکنون به بستری خشک و نمکی بدل شده و بر اساس نظر کارشناسان، ابرهای باران‌زا را از مسیر خود منحرف می‌کند. خشکی دریاچه، افزایش دما، و سوءمدیریت منابع آب در بخش کشاورزی، از جمله انحراف منابع آب شیرین از رودخانه‌های تغذیه‌کننده دریاچه، موجب تشدید این شرایط شده‌اند.

افزایش دما و کاهش بارش بر رقابت میان کشاورزی، صنعت و منابع طبیعی افزوده و فشار مضاعفی بر ساختار زیستی منطقه وارد کرده است. در این میان، متخصصان حوزه محیط زیست و هواشناسی به ترکیب عواملی چون کاهش پوشش گیاهی، گسترش ساخت‌وساز، و دگرگونی کاربری زمین‌ها به‌عنوان عوامل تشدیدکننده اشاره می‌کنند. حذف پوشش‌های سبز، تخریب جنگل‌های حاشیه سهند و میشو و افزایش جزایر گرمایی شهری، از جمله عواملی هستند که بر ناپایداری اقلیم دامن زده‌اند.

سالی که نکوست از بهارش پیداست؛ اقلیم در آستانه فروپاشی؟

دکتر بهروز ساری صراف، استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه تبریز، در گفت‌وگو با تبریزجوان وضعیت بارندگی امسال را نگران‌کننده توصیف کرد. او با اشاره به شاخص‌های هواشناسی، گفت: در پاییز، بارش قابل‌توجهی در استان رخ نداد و دو ماه ابتدایی زمستان نیز با ۳۰ تا ۵۰ درصد کاهش بارش نسبت به میانگین درازمدت همراه بود. اگرچه برف‌هایی باریده، اما ذوب سریع آن به‌دلیل گرما و مداخلات انسانی، مانع از تأمین منابع زیرزمینی می‌شود.

وی همچنین گرمایش جهانی ناشی از افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای را یکی از علل اصلی این وضعیت برشمرد و تصریح کرد: درحالی‌که تلاش می‌شود دمای جهانی بیش از ۲ درجه افزایش نیابد، آمارها در آذربایجان شرقی از افزایش ۳ تا ۴ درجه‌ای دما حکایت دارد که دو برابر میانگین جهانی است. استفاده از مازوت و ورود آلاینده‌ها به جو، عامل تضعیف تشکیل و بارورسازی ابرها بوده است.

صراف با اشاره به تغییرات کاربری زمین، تأکید کرد: در مناطق جنوبی کشور، از بین بردن پوشش گیاهی بومی و جایگزینی آن با گونه‌هایی پرمصرف، اقلیم منطقه را تغییر داده و الگویی نگران‌کننده را پدید آورده است. به گفته او، اتمسفر صرفاً منعکس‌کننده اقلیم نیست، بلکه اقلیم نتیجه عملکرد انسان بر زمین است.

ابرهایی که راهشان را کج می‌کنند

این استاد دانشگاه نقشه‌های هواشناسی استان را شاهدی بر تفاوت بارشی در شهرهای اطراف دانست و اظهار کرد: شهرهایی چون مرند، اهر و ورزقان که از تأثیر دریاچه ارومیه به دور هستند، بارش مناسبی داشتند. اما تبریز، آذرشهر، مراغه و دیگر شهرهای نزدیک دریاچه از این نعمت بی‌بهره بودند. او گرمای شدید ناشی از کف نمکی دریاچه و بازتاب حرارت به شکل مادون قرمز، همراه با افزایش ذرات نمکی در هوا را دلیل کاهش ظرفیت بارورسازی ابرها دانست.

صراف هشدار داد: اگر این ذرات بیش از حد در جو منطقه انباشته شوند، بخار آب را پراکنده کرده و مانع از تشکیل ابرهای مؤثر می‌شوند. او به تعبیر “بهم ریختگی اقلیمی” در سخنان رئیس سازمان هواشناسی نیز انتقاد کرد و گفت: این اصطلاح فاقد اعتبار علمی است و آنچه شاهدش هستیم، فرآیندی بلندمدت به‌نام “تغییر اقلیم” است.

آینده‌ای نگران‌کننده در پیش است

در چنین شرایطی، مدیریت مصرف منابع آبی باید اولویت اول سیاست‌گذاری‌ها باشد. بهینه‌سازی زیرساخت‌های تأمین و توزیع آب، به‌کارگیری فناوری‌های نوین در کشاورزی و صنعت، و ترویج آگاهی عمومی در خصوص تغییرات اقلیمی، از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند بخشی از آسیب‌های این بحران را جبران کنند. همچنین، احیای پوشش گیاهی و توسعه فضای سبز در تبریز، می‌تواند تأثیر مهمی در کنترل دما و بهبود شرایط جوی منطقه داشته باشد.

با ادامه روند کنونی، نه‌تنها تبریز بلکه سایر نقاط کشور نیز در معرض چالش‌های مشابه قرار خواهند گرفت. انطباق با شرایط اقلیمی جدید، نیازمند رویکردهای جامع و اقداماتی فراتر از اقدامات مقطعی است.