صعود و سقوط نفت در اقتصاد ایران؛ چگونه طلای سیاه نقش خود را از دست داد؟

به گزارش تبریز جوان، براساس برآوردهای پژوهشکده پولی و بانکی و بانک مرکزی از ارقام تولیدناخالص داخلی، این دو نهاد داده‌های مربوط به حجم کل اقتصاد و بخش‌های هزینه‌ای و ارزش افزوده را اعلام کرده‌اند. آمارها حاکی از آن است که در حدفاصل سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۱ سهم ارزش افزوده نفت از کیک اقتصاد نزدیک به صفر بوده که به دلیل این امر است که صنعت نفت به تازگی وارد کشور شده بود. در مقابل در سال ۱۳۵۰ بالاترین سهم بخش از کل اقتصاد رقم خورده است. در این سال سهم این بخش از کیک اقتصاد معادل ۶۶ درصد بوده است.

نقش و تأثیر نفت در اقتصاد ایران

براساس آنچه اکوایران گزارش داده است، کشف نفت در ایران در سال ۱۲۸۷ شمسی (۱۹۰۸ میلادی) نقطه عطفی در ساختار اقتصادی کشور بود. در دهه‌های بعد، با افزایش استخراج و صادرات، نفت به منبع اصلی درآمد دولت و تأمین ارز تبدیل شد. پس از ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۳۰ و تحولات بعدی، وابستگی اقتصاد ایران به نفت بیشتر شد و این وابستگی در دهه‌های پس از انقلاب نیز ادامه یافت.

درآمدهای نفتی باعث رشد زیرساخت‌ها، توسعه صنعتی و افزایش مخارج دولت شده، اما در عین حال، نوسانات قیمت جهانی نفت و تحریم‌ها آسیب‌پذیری اقتصاد ایران را افزایش داده‌اند. این وابستگی همچنین موجب پدیده‌ای به نام «بیماری هلندی» شده که در آن رشد درآمدهای نفتی به تضعیف تولید داخلی و وابستگی بیشتر به واردات منجر می‌شود. در دهه‌های اخیر، سیاست‌گذاران به دنبال کاهش اتکا به نفت و گسترش سایر بخش‌های اقتصادی بوده‌اند، اما همچنان نقش نفت در اقتصاد ایران بسیار پررنگ است.

آمار و ارقام مربوط به سهم نفت از کیک اقتصاد در ۱۱۸ سال

پژوهشکده پولی و بانکی اقدام به برآورد داده‌های مربوط به تولید ناخالص داخلی از سال ۱۲۸۵ تا ۱۳۳۸ کرده است. براین اساس بعد از امضای قرارداد دارسی و سپس کشف نفت در ایران در سال ۱۲۸۷ ، به مرور نفت به بازیگری مهم در اقتصاد ایران تبدیل شد. سهم نفت از کیک اقتصاد در ابتدا در فاصله سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۱ نزدیک به صفر درصد بوده است. با این‌حال از سال ۱۲۸۵ تا ۱۳۳۸ ، در سال ۱۳۲۹ سهم نفت از اقتصاد در این مدت به بیشترین تبریز جوان رسید. اما بعد از ملی شدن نفت در اسفند سال ۱۳۲۹ و تحریم نفت ایران توسط بریتانیا سهم نفت از حجم اقتصاد سقوط کرده و به نزدیک صفر درصد در سال‌های ۱۳۳۱و ۱۳۳۲ رسید.

اما بعد از برکناری مصدق ، دوباره فروش نفت ایران رونق گرفت و سهم نفت از کیک اقتصاد افزایش یافت و در سال ۱۳۳۸ معادل ۵۵ درصد برآورد شد. این روند ادامه پیدا کرده و در سال ۱۳۵۰ سهم طلای سیاه به ۶۶ درصد افزایش یافت.

بعد از وقوع انقلاب اسلامی نقش نفت در ارزش افزوده کل اقتصاد کشور کاهش یافت و در سال ۱۳۵۹ به رقم ۱۴ درصد رسید. با این‌وجود سهم نفت از کیک اقتصاد زیادتر شده و در سال ۱۳۷۲، ۳۲ درصد محاسبه شد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال ۱۳۷۲ تا به الان روند سهم نفت از اقتصاد نزولی بوده که بیشتر به دلیل افزایش اندازه بخش خدمات در اقتصاد ایران بوده است. در این بین حوادثی مانند تحریم‌های نفتی ایران در سال‎‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۷ در این مورد نقش بسیار زیادی ایفا کرده‌اند. در نیمه سال ۱۴۰۳ سهم نفت از اقتصاد کشور به ۸ درصد رسیده است.